De donkere kamer van Damokles

Primaire gegevens:

Schrijver: Willem Frederik Hermans

Titel: De donkere kamer van Damokles

Jaar van eerste uitgave: 1958

Uitgever: Van Oorschot, 

 

Samenvatting

Henri Osewoudt verlaat zijn geboortedorp om bij zijn oom en tante te gaan wonen omdat zijn moeder zijn vader heeft vermoord. Hij groeit op in Amsterdam, heeft een relatie met zijn nicht en doet aan judo. Als hij achttien is geeft hij aan geen interesse te hebben in studie, hij trouwt met zijn nicht, Ria Nauta, en verhuist terug naar Voorschoten waar hij de sigarenzaak van zijn vader heropent. Zijn moeder komt bij Henri en Ria inwonen. De oorlog begint. Osewoudt wordt afgekeurd en hoeft dus niet het leger in, maar helpt wel bij de burgerwacht van Voorschoten.

Op een dag komt Dorbeck met wat andere soldaten de winkel binnen, Dorbeck laat een fotorolletje bij Osewoudt achter om te laten ontwikkelen. Als Dorbeck twee dagen later terugkomt zijn de foto’s nog niet klaar, maar heeft Nederland al gecapituleerd en wil Dorbeck dat Osewoudt hem een pak leent en zijn uniform en pistool begraaft. Osewoudt doet dit alles. Als Osewoudt de foto’s wil ontwikkelen mislukt dit, maar omdat hij zoiets niet aan Dorbeck wil vertellen koopt hij een Leica en maakt zelf foto’s van militaire objecten.

Hierna krijgt Osewoudt opnieuw een opdracht van Dorbeck. Hij moet naar Haarlem gaan en krijgt daar een pistool in zijn hand gedrukt waarmee hij samen met Dorbeck en Zewuster een moord pleegt. Osewoudt is bang dat de zoon van de drogist, die een NSB'er is, hen gezien heeft.

Osewoudt hoort een tijd lang niets van Dorbeck, maar ontvangt dan een brief of hij de foto's van het allereerste rolletje naar een bepaalde postbus wil sturen. Osewoudt wil een ontmoeting met Dorbeck en gaat dus naar de postbus toe om te zien wie de post ophaalt, het wordt opgehaald door een heilsoldate.

Vrij snel daarna wordt hij opgebeld door Elly Meier, zij zegt uit Engeland te komen en dringend op zoek te zijn naar een schuilplaats. Hij brengt haar naar zijn oom in Amsterdam. Hij hoort via via dat zijn moeder en Ria zijn opgepakt en kan nu zelf ook niet langer naar huis toe. Bij de Joodse studente Marianne, met wie hij een relatie begint, laat hij zijn haar zwart verven. Hij lijkt nu precies op Dorbeck.

Opnieuw volgt er een opdracht van Dorbeck. Dit keer gaat het om een hoge man van de Gestapo die uit de weggeruimd moet worden. Osewoudt werkt bij deze opdracht samen met een andere vrouw wanneer zij beiden terugreizen met de trein wordt de vrouw opgepakt. Osewoudt niet. Maar wanneer hij diezelfde avond met Marianne in de bioscoop zit ziet hij zijn eigen foto op het scherm verschijnen met als aankondiging dat hij opgepakt moet worden. Hij vlucht wel maar het duurt niet lang of hij wordt opgepakt. Hij wordt gemarteld en belandt in het ziekenhuis, maar wordt daaruit bevrijd. Hij duikt onder bij Labare waar hij in een volledig verduisterde kelder foto's ontwikkeld. Maar ook hier is hij niet veilig want wanneer de Duitsers het pand van Labare overvallen wordt Osewoudt toch opgepakt.

Tijdens deze tweede gevangenschap wordt Osewoudt beter behandeld, wat hij vooral te danken heeft aan de hooggeplaatste Ebernuss die een zwak voor Osewoudt lijkt te hebben. Ebernuss probeert zijn vertrouwen te winnen door Marianne, die Osewoudts kind draagt, vrij te laten. Toch twijfelt Ebernuss aan de verhalen die Osewoudt over Dorbeck vertelt en wil daarom Dorbeck ontmoeten. Samen met Osewoudt gaat hij naar een halfgeheim café waar inderdaad ook Dorbeck aanwezig is. Die laatste geeft hem kristallen om de wijn van Ebernuss mee te vergiftigen en wanneer dat gebeurd is, vluchten Osewoudt en Dorbeck in de auto van Ebernuss. Dorbeck vertelt Osewoudt dat Ria nu samenwoont met de zoon van de apotheker en dat Marianne aan het bevallen is. Osewoudt krijgt een verpleegstersuniform waardoor hij door zijn kleine gestalte en baardloze gezicht onherkenbaar is. Als Osewoudt bij de kraamkliniek aankomt en naar Marianne informeert, krijgt hij het levenloze lichaampje van hun kind te zien. Hij is erg van slag en een Duitse soldaat die wel wat vriendelijks wil doen voor de mooie vrouw waar hij Osewoudt voor aanziet neemt hem mee in zijn auto en brengt hem naar Voorschoten. Daar doodt Osewoudt Ria en nadat ze nog wat verder gereden zijn doodt hij ook de Duitser. Met behulp van een arts komt hij uiteindelijk in Breda, dat al bevrijd is. Daar meldt hij zich direct maar tot zijn grote verbazing, wordt hij gearresteerd. Hij wordt zelfs naar Groot-Brittannië gebracht en het lukt hem niet om te bewijzen dat hij geen verrader is. Dorbeck is de enige die hem vrij zou kunnen pleiten, maar die is onvindbaar. Osewoudt lijkt zijn verstand te verliezen en wanneer hij wegrent wordt hij neergeschoten. Hij overlijdt aan zijn verwondingen.

 

Thema

Dubbelgangersmotief
Dorbeck en Osewoudt zijn elkaars dubbelgangers, toch zijn ze niet hetzelfde. Dorbeck is wat Osewoudt graag zou willen zijn, aan het eind zegt hij zelfs dat hij zonder Dorbeck niets is. Dorbeck is het negatief van Osewoudt, in alles zijn precies omgekeerde en daarom zo ontzettend gelijk. Een aanwijzing hiervoor is de precies omgekeerde haarkleur.

 

Omgeving 

Het verhaal speelt zich af in Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Het begint in Osewoudt’s geboortedorp Voorschoten waar hij later ook gaat wonen met zijn vrouw.  In 1944 moet Osewoudt onderduiken in Amsterdam bij Labare werkt hij in de donkere kamer. Hij wordt opgepakt en naar Leiden gebracht, maar weet te ontsnappen en reist naar Breda dat inmiddels al bevrijd is. Hier wordt hij opnieuw opgepakt, maar nu door de geallieerden en naar Groot-Brittannië gebracht.

 

Vertelwijze & tijdsverloop

Het boek is chronologisch opgebouwd hoewel er soms tussen verschillende scenes grote tijdsprongen worden gemaakt die de lezer kunnen verwarren. Het verhaal wordt verteld vanuit een alwetende verteller met Henri Osewoudt als hoofdpersoon.

 

Titel en motto

De donkere kamer speelt op twee momenten een cruciale rol. De eerste keer dat Osewoudt een foto van Dorbeck ontwikkelt, mislukt deze omdat zijn moeder binnenkomt en het licht aandraait. Ook het laatste bewijsstuk van Dorbecks bestaan mislukt in een donkere kamer. Het tweede gedeelte van de titel verwijst naar de mythe van Damokles, die op zijn verzoek de koning voor een dag mocht vervangen. Om te laten zien hoe zwaar die taak was, liet de koning een zwaard aan een paardenhaar boven het hoofd van Damokles hangen. Bij Osewoudt gebeurt iets dergelijks. Hij vervangt Dorbeck door diens opdrachten uit te voeren. Als Osewoudt later niet kan bewijzen dat hij in opdracht van Dorbeck gehandeld heeft, wordt hij gedegradeerd van verzetsheld tot landverrader. Hij heeft daarmee niet kunnen voldoen aan zijn vervangende taak en dus valt het zwaard voor Osewoudt.

De donkere kamer kan ook symbolisch worden opgevat: Osewoudt zit helemaal 'opgesloten' in zijn eigen waanideeën waarin Dorbeck slechts een hersenspinsel is.

De roman heeft geen motto. Wel heeft Hermans in 1971 een naschrift toegevoegd, dat een citaat van de filosoof Ludwig Wittgenstein bevat. Het betreft een woordenspel over het wel of niet kunnen vinden van iemand en toont aan dat zelfs de taal niet bij machte is het bestaan van iemand te bewijzen.

 

Personages

Dorbeck

Of hij wel of niet bestaat wordt niet duidelijk, maar Dorbeck is in ieder geval een mysterieus persoon. Hij lijkt in alles op Osewoudt. Hij heeft alleen wel baardgroei en donker haar. Hij was soldaat in het Nederlandse leger en weigerde te capituleren. Hij rijdt op een motorfiets en geeft Osewoudt allerlei opdrachten. Hij lijkt een sleutelfiguur van het verzet te zijn wat het zelf vreemder maakt dat zijn bestaan niet duidelijk is.

Henri Osewoudt

Hij woont in Voorschoten waar zijn ouders een cigarenwinkel hebben. Wanneer zijn moeder zijn vader doodt, trekt Henri bij zijn oom en tante in. Daar begint hij een relatie met zijn zeven jaar oudere nicht, niet echt uit liefde meer om haar blij te maken. Hij is erg klein voor zijn leeftijd en volgt judolessen waardoor zijn voeten vergroeien. Hij heeft blond haar en geen baardgroei.

Marianne Sondaar

Een joodse studente die een relatie met Osewoudt begint. Ze heet eigenlijk Mirjam Zettenbaum. Ze raakt zwanger van hem, maar verliest haar kind. Na de oorlog vertrekt ze naar Israël.

 

Keuzeopdracht